خرداد سال ۱۴۰۰، ابراهیم رئیسی در قامت نامزد انتخابات ریاست‌جمهوری روبه‌روی دوربین تلویزیون نشست و اعلام کرد هدفگذاری کرده تا در مدت دو سال تورم را به نصف کاهش داده و سپس به سمت تک‌رقمی‌شدن آن حرکت کند؛ حالا از مردادی که او وارد پاستور شد دو سال و یک ماه گذشته و وعده او به ثمر ننشسته است. او در این دو سال هرگاه جلوی دوربین حاضر شد و یا در جمع خبرنگاران قرار گرفت شرایط را با دولت قبل قیاس کرد و باز وعده داد که تورم روند کاهشی در پیش می‌گیرد. حالا بعد از دو سال بالاخره یکی از مسئولان دولت وضعیت بد تورم را تایید کرد. وزیر اقتصاد دولت رئیسی اعتراف کرد که تورم شرایط خوبی ندارد اما دلیل آن را «جنگ ارزی» دانست. به احتمال زیاد منظور احسان خاندوزی از واژه «جنگ ارزی» همان فشار تحریم‌ها باشد که با روی کار آمدن دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری سابق آمریکا و خروج او از برجام شدت گرفت و حتی بعد از جانشینی جو بایدن دموکرات همچنان این فشارها وجود دارد.  پرسش مهم اینکه مگر ابراهیم رئیسی و تیم اقتصادی دولت سیزدهم از روز اول که کابینه را در دست گرفتند در جریان جنگ ارزی که ترامپ به راه انداخته بود، نبودند؟

این جنگ سال‌هاست آغاز شده و بعید است وزیر اقتصاد نسبت به آن بی‌اطلاع بوده باشد. جنگ ارزی که وزیر اقتصاد آن را مانع کنترل تورم می‌داند اتفاقاً در دولت قبل به شکل شدیدتری وجود داشت و خود دولت سیزدهم معتقد است شرایط درآمدهای ارزی در این دولت بهبود یافته است. چنانکه براساس اعلام مسئولان درآمدهای صادرات نفت نسبت به دولت قبل سه برابر شده است.

خبرگزاری ایرنا در گزارشی که چهارم شهریور به مناسبت هفته دولت منتشر کرد از رشد تولید و افزایش صادرات نفت در دولت سیزدهم گفته بود. این گزارش از شکستن رکورد فروش نفت و میعانات گازی در ۳ سال اخیر و رشد ۴۰ درصدی صادرات نفت خام و میعانات گازی در مقایسه با ماه آخر دولت قبل گفته و در آن آمده است: «5/2برابر شدن وصول درآمدهای ارزی حاصل از صادرات نفت، میعانات گازی، گاز طبیعی، فرآورده‌های نفتی و محصولات پتروشیمی در سال ۱۴۰۰، در مقایسه با سال قبل آن، نتیجه سیاست‌های دولت سیزدهم بود.» همچنین در این گزارش آمده که دولت سیزدهم 6/1 میلیارد دلار مطالبات معوق از عراق بابت صادرات گاز در دولت قبل را وصل و تسویه تمام صورت‌حساب‌های جاری صادرات گاز و ایفای کامل تعهدات مالی در بودجه سال‌های ۱۴۰۰ را انجام داده است. بنابراین گزارش جدیدترین آمار تولید نفت ایران به نقل از منابع ثانویه در گزارش ماهانه سازمان کشورهای صادرکننده نفت خام نشان می‌دهد که تولید نفت ایران در ماه ژوئن ۲۰۲۳ میلادی برابر با خرداد ۱۴۰۲ به ۲ میلیون و ۷۵۴ هزار بشکه در روز رسیده که در مقایسه با ماه پیش از آن، ۵۶ هزار بشکه در روز افزایش یافته است. ایران در ماه مه (اردیبهشت‌ماه ۱۴۰۲) ۲ میلیون و ۶۹۸ هزار بشکه نفت در روز تولید کرده بود. همچنین براساس گزارش‌های اوپک، ایران در ماه آوریل (فروردین‌ماه ۱۴۰۲) ۲ میلیون و ۶۲۵ هزار بشکه، در ماه مارس (اسفندماه ۱۴۰۱) ۲ میلیون و ۵۷۷ هزار بشکه، در ماه فوریه (بهمن ۱۴۰۱) ۲ میلیون و ۵۷۴ هزار بشکه، در ماه ژانویه (دی ۱۴۰۱) ۲ میلیون و ۵۵۴ هزار بشکه نفت در روز تولید کرده است. در این گزارش آمده که «ایران به‌طور متوسط در سال ۲۰۲۲ میلادی، روزانه ۲ میلیون و ۵۵۴ هزار بشکه نفت تولید کرده است. این رقم به‌طور متوسط در سال ۲۰۲۱ میلادی، روزانه ۲ میلیون و ۳۹۲ هزار بشکه نفت و در سال ۲۰۲۰ میلادی روزانه یک میلیون و ۹۹۱ هزار بشکه نفت بوده است. به این ترتیب، ایران در سال ۲۰۲۲ میلادی در مقایسه با سال ۲۰۲۱ میلادی، روزانه ۱۶۲ هزار بشکه بیشتر تولید نفت داشته است. تولید نفت ایران در ۲۰۲۱ میلادی نیز در مقایسه با سال ۲۰۲۰ میلادی ۴۰۱ هزار بشکه در روز افزایش یافته بود.» این آمار نشان می‌دهد که ایران آمار فروش نفت خود را بالا برده اما وقتی صحبت از «جنگ ارزی» می‌شود می‌توان این نتیجه را گرفت که احتمالا پولی از فروش نفت نصیب ایران نشده است و همین می‌تواند یکی از دلایل بالا ماندن تورم در کشور باشد.

احسان خاندوزی وزیر اقتصاد هرچند در گفت‌وگو با خبرگزاری تسنیم از جنگ ارزی نام برده و گفته، نتایج کنترل نقدینگی باید از نیمه دوم سال ۱۴۰۱ خود را نشان می‌داد ولی جنگ ارزی مانع شد اما در ادامه نیز گفته است: «تورم نقطه‌به‌نقطه تا پایان سال جاری پایین‌تر از تورم میانگین خواهد بود و به نظر می‌رسد که در کانال ۳۰ درصد خواهد ماند.» عبدالناصر همتی، رئیس بانک مرکزی در دولت حسن روحانی که تلاش دارد با توئیت‌هایش از عملکرد خود دفاع و رویکرد اقتصادی دولت سیزدهم را نقد کند، در توئیتی پیش‌بینی کرده که تورم تا پایان سال به 9/46درصد خواهد رسید. او نوشته است: «مرکز آمار با تعدیل سال پایه، نرخ تورم سالانه اخیر را به روز کرده است:  97- 9/26درصد / 98- 8/34درصد / 99- 4/36درصد  / 1400- 2/40درصد / 1401- 8/45درصد

اگر تورم ماه‌های آتی بین یک تا 4 درصد باشد، تورم 1402 به ترتیب: 4/36درصد، 6/39درصد، 3/43درصد و 9/46 درصد خواهد بود. لذا، به‌سادگی قابل پیش‌بینی است که تورم پایان سال ۱۴۰۲، به‌رغم ادعای ۳ برابر شدن درآمد نفتی، از میزان تورم سال‌های فشار حداکثری ترامپ بیشتر خواهد بود.» خاندوزی اما رشد اقتصادی و تورم را متاثر از  عوامل بلندمدت و کوتاه‌مدت دانسته و به تسنیم گفته: «گرچه سیاست‌های کنترل نقدینگی از اوایل سال 1401 آغاز شد و ما باید نتایج آن را از نیمه دوم سال گذشته مشاهده می‌کردیم اما جنگ ارزی تمام‌عیار در آذر و دی آغاز شد و سبب شد به لحاظ انتظاراتی عنصر کوتاه‌مدت تورم که همان مسئله لنگر اسمی ارز هست، جهش پیدا کند، در نهایت شاهد کاهش تورم در نیمه دوم سال 1401 نیز نباشیم.» وزیر اقتصاد هرچند از نقش‌آفرینی چین در احیاء روابط ایران و عربستان و مذاکرات آزادسازی ارزهای بلوکه‌شده و الحاق ایران به پیمان‌های بین‌المللی سخن گفته که باعث شدند عنصر کوتاه‌مدت انتظارات نیز در 6ماهه اول 1402 مدیریت شود اما ثبات نسبی نرخ تورم در اقتصاد ایران در ۶ ماه گذشته را ایده‌آل نمی‌داند و گفته است: «اگر بانک مرکزی بتواند امسال را به جهت نوسان ارزی مدیریت کند اسفند را با تورمی در حدود 40 درصد به پایان خواهیم برد و تورم نقطه به نقطه تا پایان امسال پایین‌تر از تورم میانگین خواهد بود و به نظر می‌رسد که در کانال 30 درصد خواهد ماند.» تورم پیش‌بینی‌شده توسط وزیر اقتصاد دولت فعلی و رئیس بانک مرکزی دولت قبل نزدیک به ۷ درصد تفاوت دارد که شاید در عدد و رقم به چشم نیاید اما قطعا در روند زندگی مردم ایران که هر روز در امتداد خط فقر زندگی می‌کنند تاثیر زیادی خواهد داشت. زمان مشخص خواهد کرد که دولت در شش‌ماهه دوم سال ۱۴۰۲ چگونه به جنگ ارزی رفته است.

رشد بی‌سابقه پایه پولی

خاندوزی در حالی از کنترل رشد نقدینگی می‌گوید که آمار بانک مرکزی نشان می‌دهد رشد نقطه به نقطه پایه پولی فروردین‌ماه امسال نسبت به سال پیش به ۴۵ درصد رسیده است. براساس این گزارش، پایه‌ پولی در فروردین‌ماه ۱۴۰۲ نسبت به ماه مشابه سال قبل با رشد ۴۵ درصدی به ۸ هزار و ۸۷۰ هزار میلیارد تومان رسید که در ۱۵ سال اخیر بی‌سابقه بوده است. همچنین طبق این گزارش در فروردین‌ماه امسال مانده بدهی دولت به بانک مرکزی ۶۵ هزار میلیارد تومان افزایش یافته است. در گزارش بانک مرکزی آمده نسبت پول به نقدینگی نیز در فروردین‌ماه ۱۴۰۲ به ۲۶ درصد رسیده است. همچنین در فروردین‌ماه کل پول موجود در اقتصاد حدود یک‌هزار و ۶۷۰ هزار میلیارد تومان و مجموع ارزش شبه‌پول تقریباً ۴ هزار و ۷۵۰ هزار میلیارد تومان بوده است. براین اساس بانک مرکزی نرخ تورم ماهانه مردادماه را 4/2 درصد اعلام کرده است، اگر نرخ‌های تورم در محدوده بالاتر از ۲ درصد باقی بماند، تحقق وعده تورم ۳۰ درصدی در پایان سال ممکن نخواهد بود. معلوم نیست در این شرایط، وزیر اقتصاد چگونه از کنترل رشد نقدینگی گفته و وعده داده تورم نقطه به نقطه تا پایان امسال پایین‌تر از تورم میانگین خواهد بود و در کانال ۳۰ درصد باقی خواهد ماند.

‌‌نگاه کارشناس

وحید شقاقی شهری اقتصاددان:

رئیسی از فرصت حضور یک‌ساله بایدن استفاده کند

احسان خاندوزی جنگ ارزی را دلیل عدم کاهش تورم در کشور می‌داند اما وحید شقاقی‌شهری، اقتصاددان و استاد دانشگاه در گفت‌وگو با «هم‌میهن» عنوان کرد که ناترازی‌های اقتصاد کلان باعث تورم شده و تا اصلاحات صورت نگیرد در اقتصاد ایران اتفاق مثبتی رخ نخواهد داد. او معتقد است ابراهیم رئیسی باید تیم اقتصادی خود را تغییر دهد و همچنین از فرصت یک‌ساله تا انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا استفاده کند تا مشکلات ارزی کشور حل شود.

‌وزیر اقتصاد در واکنش به تورم ماندگار 40 درصدی گفته‌، جنگ ارزی اجازه نداد تا اثر کاهش نقدینگی نمایان شود. به نظر شما این دلیل چقدر منطقی و قابل پذیرش است؟

مشکل اصلی اینجاست که تاکنون ناترازی‌های اقتصاد کلان که ریشه‌های تورم هستند را نتوانسته‌اند رفع کنند. بنده درباره تورم بسیار تحقیق کرده‌ام. تورم ریشه‌هایی دارد که مهمترین آن ناترازی بودجه، ناترازی بانک‌ها، ناترازی صندوق‌های بازنشستگی، ناترازی حساب سرمایه، ناترازی کسری‌های تجاری و ناترازی انرژی است. تا زمانی که این ناترازی‌ها را کنترل و رفع نکنیم همچنان اقتصاد ایران تورم بالایی خواهد داشت اما متاسفانه در پنجاه سال اخیر هر روز به این ناترازی‌ها افزوده شده است. مثلا در دهه پنجاه ناترازی بودجه داشتیم که هنوز وجود دارد، یا در چند سال آینده ناترازی صندوق‌های بازنشستگی یکی از ریشه‌های اصلی و اثرگذار بر تورم خواهد بود و بنده نگران هستم این ناترازی که در حال افزایش است به تنهایی بتواند نزدیک به ۱۵ درصد تورم ایجاد کند. همچنین به دلیل عدم سرمایه‌گذاری در بخش انرژی کشور دچار ناترازی انرژی خواهیم بود که موجب خواهد شد فشار سنگینی بر بودجه و منابع ارزی وارد شود. اصولا ساختار بودجه کشور به‌گونه‌ای است که مولد ناترازی است یا بخش تجارت خارجی ما با مشکل مواجه است چراکه نتوانسته‌ایم صادرات غیرنفتی را توسعه دهیم و کنترل دقیقی بر واردات نیز نداریم.

یا در دهه اخیر شاهد خروج سرمایه از کشور هستیم که باعث شده ارز حاصل از صادرات به اقتصاد ایران برنگردد و از طرف دیگر ورود سرمایه نیز به دلیل تحریم‌ها و ریسک اقتصادی و سیاسی در کشور به‌شدت کاهش پیدا کرده است که ناترازی جدید با عنوان کسری حساب سرمایه را ایجاد کرده است. برطرف شدن ناترازی نیازمند اصلاحات ساختاری است اما دولت سیزدهم در این دو سال چنین اصلاحاتی را حتی آغاز هم نکرده است. دولت باید در این زمینه یک برنامه روشن داشته باشد که متاسفانه من چنین عزمی را در دولت ندیده‌ام.

‌

اما دولت مدعی است سه برابر دولت قبل از نفت درآمد داشته است...

بله حرف درستی است، چون در زمان ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ صادرات نفت به زیر ۳۰۰ هزار بشکه در روز رسیده بود اما اکنون به دلیل سیاست‌های تسهیل‌گرایانه جو بایدن، رئیس‌جمهور فعلی آمریکا حدود یک و نیم میلیون بشکه در روز نفت می‌فروشیم و افزایش یافته است.

‌پس چرا وزیر اقتصاد اعلام می‌کند که ما در جنگ ارزی قرار داریم؟

ببینید، ما در صادرات نفت مشکلی نداریم بلکه همچنان در بحث دریافت منابع ارزی دچار مشکل هستیم و فعلا می‌توانیم با ارز خود مواد غیرتحریمی وارد کنیم. به هرحال وضع ما نسبت به دو سه سال پیش از لحاظ تحریم‌ها به مراتب بهتر شده است. بنده سه سال پیش که در جلسات بانک مرکزی شرکت می‌کردم، دولت از یک طرف با کرونا و تعطیلی بنگاه‌های اقتصادی درگیر بود و از طرف دیگر قیمت نفت به دلیل کرونا به حدود ۳۵ دلار کاهش پیدا کرده بود. ترامپ نیز فشار حداکثری را بر ایران وارد می‌کرد. با آمدن بایدن اولاً فشار تحریم‌ها به تدریج کاسته شد، ثانیاً قیمت نفت به بالای ۸۵ دلار رسید و کرونا نیز وجود ندارد.

‌پس چرا تورم در کشور مهار نشد و ابراهیم رئیسی در این دوسال به وعده خود درباره نصف و تک‌رقمی کردن تورم عمل نکرد؟

چون اصلاحات ساختاری برای رفع ناترازی‌ها را آغاز نکرد و تا زمانی که ریشه‌ای مشکلات را درمان نکنیم با تورم مواجه خواهیم بود. به‌عنوان یک اقتصاددان معتقدم تا دولت اصلاحات ساختاری را در جهت کاهش و رفع ناترازی‌های اقتصاد کلان شروع نکند، تورم همچنان افزایشی خواهد بود. شاید به دلیل کاهش انتظارات تورمی، سرعت رشد قیمت‌ها کم شود اما این یک مسئله موقتی است و نباید آن را به حساب توانایی دولت در مهار تورم گذاشت چون با کوچکترین شوک دوباره شاهد افزایش قیمت‌ها خواهیم بود. دولت نباید فرصت‌ها را از دست بدهد، اگر سال آینده در انتخابات آمریکا، ترامپ یا یک جمهوری‌خواه به ریاست‌جمهوری برسد یا حتی اگر یک دموکرات برنده انتخابات شود ممکن است دوباره تحریم‌های ایران تشدید شود.

‌به نظر شما تیم اقتصادی دولت در دو سال پایانی ریاست‌جمهوری رئیسی، توان حل مشکلات را دارد؟

توصیه دوستانه و مشفقانه من به آقای رئیسی این است که حتما در تیم اقتصادی خود بازنگری کند. اصلاحات ساختاری نیازمند یک تیم مدیریتی بسیار حاذق و زبده است. سازمان برنامه و بودجه، وزارت اقتصاد و تیم مدیریتی اقتصاد کلان کشور، تجربه و ویژگی‌های لازم را برای جراحی‌های اقتصادی ندارند. سازمان برنامه و بودجه نسبت به سایر وزراتخانه‌ها ضعیف‌تر است. خواهش بنده از آقای رئیسی این است که فرصت را از دست ندهد و غنیمت بشمارد، چراکه حتی اگر دموکرات‌ها در انتخابات آمریکا برنده شوند، رفتارشان مانند الان نخواهد بود چون اکنون به دنبال توافق موقت هستند اما سال بعد ممکن است رویکرد تهاجمی را در پیش بگیرند. نگاه من به منافع ملی است و اتفاقاً دوست دارم آقای رئیس‌جمهور در این زمینه موفق باشد ولی متاسفانه یک گروه اندک با یک تفکر مشخص اقتصاد کشور را در دست گرفته‌اند و من مطمئن هستم آنها توان اصلاحات ساختاری را ندارند.